„Narodowe święto mistyfikacji”

Narodowe Święto Odrodzenia Polski, popularnie nazywane „świętem 22 Lipca” lub „świętem Manifestu Lipcowego” („Manifestu PKWN”), było obok święta pracy (1 Maja) drugim ważnym filarem mitu założycielskiego Polski Ludowej, wpisanym w kalendarz uroczystości państwowych. O tych dwóch datach w grafiku corocznych uroczystości mówiło się, że to „urodziny” (w odniesieniu do 22 lipca) oraz „imieniny” (w odniesieniu do 1 maja), systemu. O ile jednak w przypadku obchodów majowych, można mówić o próbie wtłoczenia wcześniejszych tradycji robotniczych w ramy nowej obrzędowości importowanej z ZSRR, o tyle w przypadku święta lipcowego słowem najlepiej oddającym jego rodowód jest mistyfikacja. Ustanowiono je bowiem w celu upamiętnienia faktu utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i wydania przez tenże manifestu, w którym określone zostały podstawy ustrojowe odradzającego się państwa polskiego ¹. Zgodnie z głoszoną w okresie rządów komunistycznych oficjalną wersją dziejów miało to nastąpić dnia 22 lipca 1944 r. w Chełmie na Lubelszczyźnie. W rzeczywistości powołanie PKWN nastąpiło kilka dni wcześniej w Moskwie, zaś jego przedstawiciele przybyli do Chełma 27 lipca 1944 r.² Wprowadzenie święta do kalendarza, z nadaniem mu statusu dnia wolnego od pracy, nastąpiło rok później, 22 lipca 1945 r.³ Nowa uroczystość zastąpiła w grafiku oficjalnym fetowane przed wojną Święto Niepodległości (11 listopada).

Formuła obchodów święta była określana przez wydawane w Komitecie Centralnym instrukcje partyjne i nie odbiegała od całokształtu przyjętego dla rytualizacji życia społecznego w państwie ⁴. Do 1949 r., w trosce o poparcie społeczne, do udziału w uroczystościach oficjalnych zapraszano przedstawicieli Kościoła Katolickiego, odprawiane były msze i nabożeństwa w intencji ojczyzny. W następnych latach władze zrezygnowały z kreowania iluzji, nadając obchodom wyłącznie świecki charakter. Szczególny wymiar święta podkreślać miały defilady i pokazy artystyczne. Organizowano też akademie, podczas których nadawano odznaczenia kombatantom i osobom zasłużonym dla kraju czy regionu. Władze nie zapominały także o osobach wypoczywających, dbając by różnych form świętowania nie zabrakło w ośrodkach wczasowych i na koloniach letnich. Przy okazji uroczystości propagowano postępowy wizerunek systemu, poprzez oddawanie do użytku nowo wybudowanych gmachów użyteczności publicznej, odsłanianie pomników i tablic pamiątkowych. Ten aspekt stał się szczególnie istotny w okresie rządów Edwarda Gierka. Warto przy okazji nadmienić, że 22 lipca 1952 r. ówczesny sejm uchwalił konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która obowiązywała do 1997 r. ⁵ Poprawki w treści nanosił sam Josif Wissarionowicz Dżugaszwili (Stalin), a tłumaczył Bolesław Bierut.

Na Opolszczyźnie uroczystości przebiegały według ustalonego scenariusza. Świętowanie rozpoczynano zwykle kilka dni wcześniej akademiami w szkołach i zakładach pracy. W dniu 22 lipca mieszkańcy miast zachęcani i przymuszani zbierali się w wyznaczonych punktach obchodów. Wśród prezentowanych w ramach niniejszej wystawy wirtualnej materiałów znajduje się m.in. ankieta sprawozdawcza Komitetu Powiatowego PZPR w Nysie z 1950 r., w której wymieniono liczby zorganizowanych wydarzeń oficjalnych oraz ich uczestników. W innym dokumencie z tego samego roku krytycznie oceniono działania informacyjne w Komitetu Miejskiego w Opolu, w skutek czego mieszkańcy zamiast udać się na otwarcie wystawy poświęconej osiągnięciom Polski Ludowej, udali się na wyspę Bolko. Ze szczególną pompą obchodzono okrągłe rocznice, jak ta w 1964 r., podczas której centralne uroczystości odbyły się w Opolu i na Górze Świętej Anny. Warto przypomnieć, że 22 lipca 1953 r. oddano do użytku opolski ogród zoologiczny, odbudowany ze zniszczeń wojennych (więcej tutaj)

Ostatnie oficjalne obchody Narodowego Święta Odrodzenia Polski odbyły się w 45 rocznicę wydania manifestu, 22 lipca 1989 r. Niecały rok później, 6 kwietnia 1990 r. sejm wolnej Polski zniósł święto ⁶.

Wystawę przygotowano w oparciu o akta następujących zespołów, stanowiących część zasobu Archiwum Państwowego w Opolu:

- Zespół nr 179 Starostwo Powiatowe w Strzelcach Opolskich,
- Zespół nr 227 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Strzelcach Opolskich,
- Zespół nr 228 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opolu,
- Zespół nr 1138 Komitet Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Kluczborku,
- Zespół nr 1143 Komitet Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Nysie,
- Zespół nr 2926, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Opolu,
- Zespół nr 2579 Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Opolu.

Wybór i opracowanie materiałów: J. Sowińska, S. Marchel
Wstęp: S. Marchel

¹ Z tekstem manifestu można zapoznać się w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej: http://obc.opole.pl/dlibra/docmetadata?id=309&dirds=1&tab=1 (18.07.2013).

² Por. Jaczyńska A., Lipcowe święto, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 7, 2007, s. 79-80.

³ Dziennik Ustaw 1945 nr 32 poz. 194.

⁴ Przykład: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=27007 (18.07.2013).

⁵ W 1992 r. uchwalono co prawda tzw. „Małą konstytucję” jednak jej zapisy regulowały jedynie kwestie związane ze stosunkami między władzą wykonawczą a ustawodawczą i samorządem lokalnym.

⁶ Dz. U. 1990, nr 28, poz. 159.