Dożynki

Święto Plonów – prastare święto agrarne o odległych tradycjach, będące zwieńczeniem żniw, w Polsce Ludowej wypełniono nową treścią. Dotychczasowe święto żniwiarzy stało się apoteozą sojuszu robotniczo-chłopskiego i wyrazem poparcia dla polityki rządu, szczególnie w dziedzinie rolnictwa. Zachowano wprawdzie tradycyjne elementy, jak pochody z wieńcami czy wręczanie chleba, ale całość zyskała silne znaczenie propagandowe.

W korowodzie uczestniczyli przedstawiciele lokalnej władzy, w otoczeniu członków zespołów ludowych. Nieśli wieńce, które swoją symboliką nawiązywały do tradycji, ale jednocześnie spełniały wymogi ideologii. Snopy żyta i pszenicy oplatały wizerunki przywódców, złoty kolor zboża mieszał się z czerwienią i zielenią szarf i chorągiewek. ¹

Niekiedy pochody składały się z „udekorowanych /gałęzie brzozy, wstążki/ wozów konnych, na platformach których demonstrowane są żywe obrazy przedstawiające sceny pracy rolnika i rzemieślnika wiejskiego oraz dawne i współczesne narzędzia rolnicze używane w czasie żniw”. ²

Ważnym elementem obrzędu było wręczenie bochenka chleba gospodarzowi dożynek. Funkcję tę pełnił przeważnie I sekretarz komitetu wyższej instancji , który przyjmując dar obiecywał, że będzie go dzielił tak, by dla wszystkich starczyło, podkreślając tym samym znaczenie sprawiedliwego podziału płodów rolnych. ³

Część obrzędową uroczystości zamykały występy zespołów folklorystycznych.

Oficjalną formułę obchodów święta plonów dopełniały festyny dożynkowe, które według partyjnych instrukcji miały przybierać charakter masowych zabaw ludowych. W tym celu organizatorzy musieli zadbać o bogaty program artystyczny, sportowy i handlowo-usługowy. Dożynkom często towarzyszyły wystawy sprzętu rolniczego. Miały one demonstrować najnowsze osiągnięcia w dziedzinie mechanizacji rolnictwa oraz ukazywać rozwój wsi, który dokonał się dzięki panującemu ustrojowi. ⁴

Organizacja dożynek gminnych, powiatowych czy wojewódzkich wymagała dużego nakładu pracy. Przed uroczystościami wykonywano wiele zadań remontowo-porządkowych, naprawiano drogi, uruchamiano budynki użyteczności publicznej. Mieszkańcy Głubczyc do dziś wspominają oddanie do użytku dworca PKS w ramach przygotowań do obchodów dożynkowych w 1973 r.

Prawdziwym przedsięwzięciem organizacyjnym były jednak dożynki centralne, organizowane co roku w innym mieście.

Opole po raz pierwszy było ich gospodarzem już w 1946.

W ramach niniejszej wystawy prezentujemy afisz z 1946 r. reklamujący to wydarzenie oraz informator zatytułowany „Dożynki Śląskie w Opolu 14.IX-15.IX.1946 r.”

W aktach Zarządu Miejskiego w Opolu zachowało się sprawozdanie z września 1946 r. opisujące to święto: „Atrakcją miesiąca o znaczeniu historycznym były Dożynki Śląskie. Już w sierpniu rozpoczęto prace przygotowawcze i kontynuowano je niezmordowanie aż do dnia Dożynek t.j. do 15 września, ażeby godnie uświęcić tę uroczystość o wielkim znaczeniu propagandowym i gospodarczym.” ⁵

Na przestrzeni lipca i sierpnia 1946 r. w odstępach kilkudniowych odbywały się w gmachu Starostwa Powiatowego w Opolu zebrania komitetu organizacyjnego, pod przewodnictwem prezydenta miasta. W trakcie obrad ustalony został program obchodów uroczystości dożynkowych, plan przemarszu uczestników dożynek przez miasto, wykaz prac niezbędnych do wykonania, do których zaliczono m.in.: oznakowanie trasy przemarszu, uporządkowanie stadionu i poszczególnych ulic w mieście, zainstalowanie megafonów na stadionie i nad Odrą, ustawienie ołtarza polowego i krzeseł na stadionie, zorganizowanie kuchni polowych i bufetów, uruchomienie pogotowia ratunkowego, budowę podium dla dostojników oraz parkietu dla występujących zespołów, wyznaczenie miejsc parkingowych, przygotowanie noclegów, zakup płótna do wykonania flag i sztandarów, oświetlenie miasta. ⁶

W dokumentacji Zarządu Miejskiego odnotowano: „Opole, ceniąc sobie to, że właśnie ono miało zgromadzić w swoich murach tylu Gości, musiało na przyjęcie ich ubrać się odświętnie. Oczyszczono miasto gruntownie, zaszalowano i uprzątnięto otwarte i pełne gruzów wypalone domy, oświetlono miasto światłem elektrycznym, jednym słowem uczyniono to wszystko, co w warunkach dzisiejszych dało się zrobić. Przygotowano ogółem 32 000 kwater, z tego 5 200 na pojedyncze kwatery, reszta grupowe. W liczbie kwater grupowych znalazły się też i namioty, rozpięte na błoniach nad Odrą; każdy z nich mógł pomieścić 5 osób.” ⁷

„W sobotę 14 września poczęły zjeżdżać poszczególne delegacje ze wszystkich stron Śląska Górnego i Dolnego i z centralnej Polski. Rankiem dnia następnego powitało miasto Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Obyw. Bieruta, Ministra Ziem Odzyskanych Gomułkę, Wojewodę Zawadzkiego i Wicewojewodę Ziętka. Po odprawieniu polowej Mszy św. na stadionie sportowym przez Administratora Apostolskiego ks. dra Kominka rozpoczęła się barwna defilada delegacyj dożynkowych. (...) Defilada przeciągnęła się do godziny czwartej, poczym, po przerwie obiadowej, na błoniach nad Odrą nastąpiła druga część uroczystości: Zaślubiny z Odrą.” ⁸

W innym miejscu odnajdujemy zapis:
„(...) Obyw. Prezydent w otoczeniu dostojnej świty Gości zbliżył się nad brzeg Odry i wrzucił w jej fale złoty pierścień, zawinięty w białoczerwoną szarfę, poczym wyrzekł rotę przysięgi. Nastąpiły potem zabawy na błoniach nad Odrą, które przeciągnęły się do późnej nocy.” ⁹

Nie mniej imponujące były dożynki zorganizowane w Opolu w 1947 r. „Wielki to był dzień dla Opolan [14.09.1947 r.]. Przy wymarzonej pogodzie od wczesnych godzin rannych zjeżdżały do Opola grupy regionalne i świetlicowe ze wszystkich stron Polski, osiągając imponującą cyfrę 250 tysięcy uczestników. Gospodarzem dożynek był Prezydent Rzeczypospolitej Bolesław Bierut, który przybył do Opola w niedzielę rano w otoczeniu premiera Cyrankiewicza, Marszałka Polski Żymierskiego, wicepremiera Korzyckiego, Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych Dąb – Kocioła, wiceministra Rolnictwa Tkaczowa, prezesa Samopomocy Chłopskiej ob. Janusza oraz wojewody Śląsko – Dąbrowskiego gen. dywizji Aleksandra Zawadzkiego. Uroczystości rozpoczęły się o godz. 9 rano nabożeństwem w kościele katedralnym św. Krzyża, na które przybył Prezydent Rzeczypospolitej oraz Premier Cyrankiewicz i przedstawiciele rządu. Mszę św. celebrował X. Biskup Kominek, który wygłosił podniosłe kazanie o zbiorach. Śpiewał chór mieszany „Lutnia”. Nabożeństwo było transmitowane na wszystkie rozgłośnie polskie. Po mszy św. na historycznym rynku opolskim Marszałek Żymierski dokonał uroczystej promocji absolwentów Oficerskiej Szkoły Piechoty z Wrocławia. (...) Po zakończeniu promocji Prezydent Bierut i przedstawiciele Rządu udali się na trybunę przy ul. Nysy Łużyckiej, skąd odebrali wspaniałą trzygodzinną defiladę dożynkową. Defiladzie przyglądała się 26 osobowa delegacja czeska z Morawskiej Ostrawy oraz 20 osobowa radziecka ekipa filmowa, która przyjechała specjalnie do Opola, by dożynki sfilmować. ¹⁰

Kolejne dożynki centralne w Opolu odbyły się w 1971 r. Obszerną relację z tego wydarzenia, sporządzoną na potrzeby Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opolu, prezentujemy w ramach niniejszej wystawy. Zachęcamy również do obejrzenia zdjęć dokumentujących przebieg Dożynek Wojewódzkich w Głubczycach w 1973 r., zarówno części oficjalnej, jak i towarzyszącego jej festynu.

Wśród materiałów aktowych opisujących uroczystości dożynkowe w Głogówku w 1985 r. na uwagę zasługuje scenopis filmu krótkometrażowego pod roboczym tytułem „Głogówek 85”. Film, wyreżyserowany przez pochodzącego z Raciborza Józefa Cyrusa, opatrzony tytułem „Klaudia i Fabian”, został wyprodukowany w 1985 r. w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie Rok później otrzymał Nagrodę Szefa Kinematografii w dziedzinie filmu dokumentalnego.¹¹ Mimo upływu lat wciąż był wyświetlany, np. w 2012 r. w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Głogówku w ramach wieczoru filmowego pt. Głogówek i podnóże Gór Opawskich w filmach dokumentalnych Józefa Cyrusa.

Obchodzone z wielkim rozmachem dożynki stały się w czasach PRL-u jedną z większych imprez krajowych. Stwarzały jednocześnie możliwość zamanifestowania swoich przekonań, niekoniecznie zgodnych z systemowo obowiązującymi. 8 września 1968 r. w trakcie centralnych uroczystości dożynkowych na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie Ryszard Siwiec dokonał samospalenia w akcie protestu przeciwko inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. W rękach trzymał biało-czerwoną flagę z napisem „Za Naszą i Waszą Wolność. Honor i Ojczyzna”. ¹²

Wybór materiałów, opracowanie i wstęp:
Justyna Sowińska

¹ Osęka P., Rytuały stalinizmu. Oficjalne święta i uroczystości rocznicowe w Polsce 1944-1956, Warszawa 2006, s. 129-130.

² Archiwum Państwowe w Opolu (dalej Ap Op), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Opolu, sygn.45/2579/1956, s. 47.

³ Tamże, s. 51.

⁴ Osęka P., dz. cyt., s. 123.

⁵ Ap Op, Zarząd Miejski w Opolu (dalej ZM Op.), sygn. 45/185/10, s. 73.

⁶ Ap Op., ZM Op., sygn. 45/185/40, s.230-249.

⁷ Ap. Op., ZM Op., sygn. 45/185/10, s. 73.

⁸ Tamże.

⁹ Tamże, s. 74.

¹⁰ Nowiny Opolskie. Pismo Polskiego Związku Zachodniego, 21.09.1947 r., s. 1.

¹¹ www.filmpolski.pl (data dostępu 19.09.2013 r.).

¹² Dudek A., Zblewski Z., Utopia nad Wisłą. Historia Peerelu, Warszawa – Bielsko-Biała 2008, s. 207.