Święto Pracy w (O)Polsce Ludowej
3 godziny i 12 minut trwał w Opolu 1 majowy pochód. Poprzedziło go hasło dnia: „Idee Lenina wiecznie żywe”, wypisane bielą na czerwonym płótnie. Zaraz potem szły sztandary...
Wśród dat zawłaszczonych przez kalendarz systemu komunistycznego, 1 Maja był świętem wyjątkowo eksploatowanym. Wpływ na to miał jego robotniczy rodowód, sięgający końca XIX stulecia oraz waga, jaką przykładano do obchodów „święta ludzi pracy” w Związku Radzieckim2. W specyfice polskiej niemniej istotnym czynnikiem było dążenie do neutralizacji pamięci o święcie Konstytucji 3-go Maja, którego niepodległościowe i religijne3 konotacje postrzegano jako istotne zagrożenie dla kreowanej mitologii władzy.
Oficjalnym świętem państwowym 1 Maja ustanowiono w 1950 r., po zakończeniu procesu tzw. „zjednoczenia” ruchu robotniczego, będącego de facto likwidacją wszelkiej opozycji. Formułę celebry narzucały instrukcje wydawane przez Komitet Centralny PZPR. Zasadniczo, przez cały okres trwania systemu, jej poszczególne elementy pozostały niezmienne, podlegając jedynie niewielkiej rekonfiguracji (np. np. zmieniano usytuowanie trybuny honorowej oraz trasę pochodu w obrębie poszczególnych miast)4. Przygotowania do obchodów rozpoczynały się zwykle kilka tygodni wcześniej. Nieuświadomionym przypominano w mediach o kontynuacji pasma sukcesów gospodarczych, informowano też o podejmowanych z okazji święta zobowiązaniach produkcyjnych. W przeddzień święta, niczym w wigilię, urządzano uroczyste akademie i spotkania w zakładach pracy. Centralnym punktem obchodów był pierwszomajowy pochód ulicami miasta. Przypominający procesję religijną przemarsz delegacji różnych środowisk, ze sztandarami i transparentami, miał być potwierdzeniem mitu partii jednoczącej społeczeństwo w imię wspólnoty haseł. Wygłaszane podczas uroczystych przemówień dygnitarzy partyjnych i wypisane na transparentach „słowa-klucze”, dowodziły wiary rządzących w magię słów, które w zderzeniu z rzeczywistością obnażały swą groteskowość5. Dodatkowym elementem tej misternej fasady, były portrety „świętych socjalizmu” - Marksa, Lenina oraz pierwszych sekretarzy.
Oprawa Święta Pracy epatować miała radością, nie mogli przecież być niezadowoleni obywatele żyjący w rzeczywistości najlepszej z możliwych. W pochodach uczestniczyły więc orkiestry i zespoły muzyczne, grające stosowny repertuar rewolucyjno-patriotyczny. Po zakończeniu części oficjalnej na pierwszy plan wysuwał się wyczekiwany, rozrywkowy i towarzyski wymiar obchodów. Kiermasze, festyny z darmową kiełbasą (w niektórych okresach również piwem) i potańcówki cieszyły się niegasnącym zainteresowaniem społeczeństwa.
Scenariusz obchodów pierwszomajowych w Opolu nie odbiegał do narzuconych schematów. Ilustracją tego są dwie zamieszczone w ramach niniejszej wystawy relacje, opisujące przebieg akademii w dniu 30 IV i opis pochodu z 1 V 1970 r. Charakterystycznym elementem dla całego obszaru ziem tzw. „odzyskanych” była obecność haseł podkreślających ich trwały i zakorzeniony w historii (sic!) związek z polską państwowością. Pochód wyruszał z Placu Armii Czerwonej6. Trybunę, z której lokalni notable partyjni pozdrawiali maszerujących, ustawiano przed gmachem KW PZPR przy ul. Ozimskiej lub na Placu Wolności.
W okresie schyłkowym systemu, w raportach odnotowywano co raz częściej różne formy sprzeciwu wobec rządów komunistycznych, które zakłócały „sielankę” oficjalnych obchodów. Najczęściej było to skandowanie haseł antysystemowych oraz kolportaż ulotek. W 1983 r. w Opolu działacze i sympatycy "Solidarności" zorganizowali niezależną manifestację7.
Prezentowane w ramach niniejszej wystawy materiały archiwalne stanowią część dokumentacji, następujących zespołów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Opolu: 45/224 - Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu, 45/228 - Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opolu, 45/2579 - Komitet Wojewódzki PZPR w Opolu, 45/2926 - Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Opolu.
1 Archiwum Państwowe w Opolu, nr zespołu 45/228, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opolu, sygn. 451
2 Święto ustanowiono w 1889 r., podczas I Kongresu II Międzynarodówki, na pamiątkę masakry robotników w Chicago w 1886 r.
3 Od 1923 r. w dniu 3 Maja Kościół Katolicki w Polsce obchodzi święto Matki Bożej Królowej Polski.
4 Por. A. Dytman-Stasieńko, Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 Maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006, s. 47-51.
5 "Cała rzeczywistość wydarzeń zbudowana jest na sile słów. Poniekąd przyjmuje się, iż określone cele osiąga się dzięki deklaracjom słownym, a to , co się powiedziało, istnieje"; por. Buchowski M., Komunizm a magia i religia; Podobieństwo formy czy jedność reguł interpretacji kulturowej [w:] Obrazy PRL. O konceptualizacji realnego socjalizmu w Polsce, pod red. K. Brzechczyna, Poznań 2008 , ss.143-16.
6 Obecnie plac Mikołaja Kopernika.
7 Por. K. Jasiak, Z. Bereszyński, Kalendarium ważniejszych wydarzeń na Opolszczyźnie według meldunków, sprawozdań, kronik oraz innych materiałów Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa w latach 1945-1989 [w:] Komunistyczny aparat represji i życie społeczne Opolszczyzny w latach 1945-1989, pod red. K. Jasiaka, Opole 2012, s. 472.
wybór i opracowanie materiałów: Justyna Sowińska
wstęp: Sławomir Marchel
