„... że mu i uszyma i usty krew płynęła...” Rzecz o śmierci
„A gdy nastąpi ostatnie konanie: Raz się puls przerwie, drugi raz przestanie, Ciało zaś ziemią będzie się pokrywać, Piękności zbywać. Upadnie człowiek na swych siłach wszędzie, A zmysłów swoich zażywać nie będzie. [...] W słup oczy pójdą, strasznie twarz zblednieje, Kwiat najpiękniejszy urody zwiędnieje. A piersi ciężko robić nie przestaną Aże ustaną. Nos się zaostrzy, usta posinieją: Mówić nie mogą, ani też umieją, Język odrętwiał, gardło wrając chrapi, Chorego trapi. Oddech ustaje, a czoło stwardziało, Pot zimny z siebie będzie wypuszczało. Ręce oziębły, paznokcie zczerniały, Siły ustały.” 1
Dzień 1 listopada w sposób szczególny skłania do wspomnień o zmarłych, do zadumy i refleksji nad przemijaniem. W języku polskim używa się często pojęcia Święto Zmarłych, którym określa się obchody związane z uczczeniem pamięci przodków wpisane w kalendarz liturgiczny i powiązane z uroczystością ku czci wszystkich świętych oraz przypadającym po niej Dniem Zadusznym2. Jest to święto, które skupia wszystkich bliskich przy mogiłach, pozwalając niejednokrotnie na spotkanie po latach z ludźmi, z którymi dawno straciło się kontakt. Są to dni, w których myśli wybiegają daleko poza kres ludzkiej egzystencji oraz stawia się pytania pozostające często bez odpowiedzi...
W związku ze zbliżającym się Świętem Zmarłych prezentujemy siedemnasto- i osiemnastowieczne akty zgonów. Zgon definiowany jest jako „akt, który kończy biologicznie i fizjologicznie proces umierania człowieka”. Współcześnie przez użycie zdania „stwierdzono zgon” rozumie się fakt „pełnomocnie i urzędowo zatwierdzonej śmierci człowieka”3. Ze zgonem łączy się również odrobina optymizmu zwłaszcza dla osób, które wierzą, że otwiera on nowe perspektywy w myśl przekonania, iż człowiek przekraczając barierę śmierci przechodzi do życia w innym świecie4.
Obowiązek rejestracji zgonów w parafiach wprowadzony został Rytuałem Rzymskim wydanym przez papieża Pawła V w 1614r5. W krajach niemieckich prowadzenie pierwszych ksiąg metrykalnych rozpoczęto już w wieku XVI. Do końca XVIII w. miały one charakter wyłącznie kościelny6. W dniu 1 czerwca 1794r. w państwach pruskich wprowadzono ogólne prawo krajowe (Allgemeines Landrecht für die Preußischen Staaten), a księgi metrykalne uzyskały w myśl nowych przepisów status dokumentów publiczno-prawnych7. Władza świecka nakazała duchownym wyznania katolickiego i ewangelickiego prowadzić w dokładny sposób księgi urodzeń, małżeństw i zgonów oraz sporządzać ich uwierzytelnione odpisy. Każdy obywatel był zobowiązany do rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów w parafii, do której należała miejscowość zamieszkana przez daną osobę8. Charakter dokumentów publiczno-prawnych kościelne księgi metrykalne utraciły w 1874 r. w wyniku powołania państwowych urzędów stanu cywilnego.
Wybrane na wystawę akty zgonu pochodzą z najstarszej księgi metrykalnej wyznania ewangelickiego z zasobu Archiwum Państwowego w Opolu, która obejmuje lata 1679-1747. Jest to księga metrykalna Parafii Ewangelickiej w Byczynie. Księga została spisana w trzech językach: niemieckim, polskim i łacińskim. Przejście między poszczególnymi językami jest płynne, czasami jeden akt spisany był w dwóch językach. Księga zawiera zapisy chrztów, małżeństw i zgonów osób pochodzących z Byczyny (Pitschen), Polanowic (Polanowitz), Jaśkowic (Jaschkowitz) i Roszkowic (Roschkowitz) z powiatu kluczborskiego.
1 Polski przekład „Visio Philiberti” (Wizji Filiberta) Klemansa Bolesławiusza z 1670 r. Cyt za: M. Lenart, Spór duszy z ciałem i inne wierszowane spory w literaturze staropolskiej na tle tradycji średniowiecznej, Opole, 2002, s. 88-89.
2 M. Wańczowski, M. Lenart, Święto zmarłych, [hasło w:] Księga żałoby i śmierci, Warszawa 2009, s. 505.
3 Tamże, hasło: Zgon, s. 605.
4 Tamże, hasło: Opuścić ten świat, s. 326.
5 A. Laszuk, Księgi metrykalne i stanu cywilnego w archiwach państwowych w Polsce, Warszawa 1998, s. I.
6 Tamże, s. III.
7 T. Brzózka, Deutsche Personenstandsbücher und Personenstandseinträge von Deutschen in Polen. Niemieckie księgi stanu cywilnego w Polsce 1898-1945, Berlin 2000, s. 11
8 Laszuk, dz. cyt., s. III.
Wybór i opracowanie materiałów: Sonia Niestrój
Bibliografia:
Tadeusz Brzózka, Deutsche Personenstandsbücher und Personenstandseinträge von Deutschen in Polen. Niemieckie księgi stanu cywilnego w Polsce 1898-1945, Berlin 2000.
Anna Laszuk, Księgi metrykalne i stanu cywilnego w archiwach państwowych w Polsce, Warszawa 1998.
Mirosław Lenart, Spór duszy z ciałem i inne wierszowane spory w literaturze staropolskiej na tle tradycji średniowiecznej, Opole 2002.
Marian Wańczowski, Mirosław Lenart, Księga żałoby i śmierci, Warszawa 2009.
