Z dziejów Teatru w Nysie

 

Akt I – Sztuka teatralna w Nysie na przełomie wieków

 

Scena I – Pierwsze spektakle teatralne

 

Najstarsze znane i potwierdzone zapiski o nyskich przedstawieniach teatralnych dotyczą komedii wystawianych w drugiej połowie XVI wieku przez uczniów tamtejszego gimnazjum katolickiego (Pfarrgymnasium [sic!]).

 

W marcu 1576 roku przygotowali oni dla społeczności szkolnej przedstawienie z okazji obchodów dnia św. Grzegorza. Kolejną sztuką wystawioną dnia 19 października 1586 roku przez gimnazjalistów była komedia „Herkules na rozdrożu”. Widowisko to, jak odnotowano w albumie szkolnym, było prezentacją z akompaniamentem muzycznym i przeznaczone było dla szerszej publiczności.

 

Spektakl ten był ostatnim w historii szkoły, ponieważ w 1587 roku nyskie gimnazjum katolickie przeszło reformę, w wyniku której na skutek zarządzenia rektora szkoły zakazano wystawiania sztuk teatralnych. Decyzja ta spowodowana była przekonaniem, że wystąpienia teatralne źle wpływają na moralność uczniów.

Scena II - Pierwsze pomysły na „prawdziwy” teatr

 

Wydarzenia wojenne XVI i XVII wieku spowodowały zahamowanie rozwoju nyskiej sztuki teatralnej. Dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku jej promotorem okazał się król Fryderyk II, z którego inicjatywy wznowiono spektakle.

 

Aby uświetnić spotkanie Fryderyka II z księciem Henrykiem, margrafem von Anspach, grafem von Habsburg i szwagrem króla Albertem von Teschen, 21 sierpnia 1769 roku wystawiono w Pałacu Biskupim włoską operę komiczną.

 

Ożywienie sztuki teatralnej spotkało się z pozytywną reakcją mieszkańców Nysy, co skłoniło władze miasta do podjęcia prac nad jej dalszym rozwojem. Odpowiedzią na rodzące się zapotrzebowanie były cieszące się dobrą sławą teatry objazdowe, które pod koniec XVIII wieku przeżywały rozkwit w całym kraju. Magistrat poczynił starania, by trupy teatralne, zwane wówczas towarzystwami, regularnie odwiedzały Nysę ze swoimi przedstawieniami.

 

Najstarszym i najsłynniejszym wtedy teatrem objazdowym było towarzystwo Vogta. Jego spektakle znalazły poklask wśród nyskiej publiczności, podobnie jak występy innych trup aktorskich, między innymi Karla Butenopa, Redera i Grosmanna, Bonnota oraz Ernsta Lobego.

Scena III - Pierwsze kłopoty, czy pierwsze sukcesy?

 

Miejscem, w którym odbywały się wówczas widowiska towarzystw teatralnych, był dom przy Grabenstrasse (ul. Wałowa), należący do mieszczanina Hyronimusa. Jednakże zły stan techniczny budynku, pogarszający się z każdym rokiem i grożący zawaleniem, zmusił policję budowlaną (Baupolizei) do zamknięcia teatru.

 

Podczas kilku posiedzeń w 1850 roku radni miejscy podjęli decyzję o wzniesieniu nowego gmachu, którego koszt miał się zamknąć w kwocie 10 tysięcy talarów. „Königliche Baurath” Illing został powołany do nadzoru nad pracami budowlanymi. Wybrano trzy miejsca odpowiednie dla przyszłego teatru: dotychczasowy budynek przedstawień przy Grabenstrasse, kamienicę Herbera za Zollstrasse (ul. Celna) oraz należący do miasta budynek Wasserkunst przy Brüderstrasse (ul. Bracka).

 

Zdaniem radnych, najdogodniejsza była trzecia lokalizacja, gdyż nowy budynek teatru znajdowałby się w centrum miasta i stanowiłby ozdobę Nysy. Pomysł ten spotkał się jednak z protestem władz kościelnych. Uważano bowiem, że przedstawienia teatralne będą zakłócać nabożeństwa w pobliskim kościele oraz wpłyną negatywnie na rekonwalescencję pacjentów szpitala znajdującego się w sąsiedztwie.

Akt II – Miejski Teatr Dramatyczno-Operowy w Nysie

 

Scena I – Nowy vel Stary

 

Zgromadzenie Rady Miasta podjęło decyzję o remoncie „starego” budynku, w którym dotychczas odbywały się spektakle, oraz wykupieniu sąsiadującej z nim kamienicy Erschera. Transakcję kupna za nie więcej niż 2600 talarów przeprowadzić miał syndyk Schubert.

 

Plan przebudowy nawiązywał do wyglądu teatrów we Wrocławiu czy Ołomuńcu. W pracach remontowych uczestniczyło 27 murarzy, 30 pomocników i 25 robotników.

 

Pod koniec odbudowy poproszono o ekspertyzę komisję budowlaną z Wrocławia, z przewodniczącym Dreilichem na czele. Zasugerował on, by scenę zbudować na wzór teatru w Hanowerze, czyli w układzie horyzontalnym, nie zaś perspektywicznym, jak było dotychczas.

 

Prace budowlane ukończono 12 października 1852 roku i tego samego wieczoru przeprowadzono próbę muzyki z pełnym oświetleniem. Według wyliczeń radcy Illinga koszty przedsięwzięcia zamknęły się w kwocie 32 tysięcy talarów.

 

Jednakże z listu burmistrza z 17 lutego 1873 roku wynika, że pełna kwota wynosiła 60 tysięcy talarów. Rozwiązania techniczne budynku i sceny okazały się niezwykle kosztowne. Widownia utrzymana w czerwieni, złocie i bieli mieściła 800 widzów.

Scena II – „Nowy teatr przejściowy”

 

W czasie przebudowy teatru, w sezonie letnim sztuki i opery wystawiał tzw. Teatr letni (Sommertheater) pod kierownictwem dyrektora Nachtigala. Spektakle odbywały się w ogrodzie Bartscha w „Ober-Mährengasse” (Nysa – Zawodzie Górne). Teatr słynął z tego, że był „najpiękniejszy na Śląsku”. Działał przy wsparciu finansowym księcia Carla Antona von Hohenzollern-Sigmaringen przez następnych 80 lat.

 

W trakcie budowy nyskiego teatru magistrat szukał odpowiedniej osoby na stanowisko dyrektora artystycznego. Kandydatami byli: dyrektor Blum z Opawy, dyrektor Heinisch z miasta Landeck w Tyrolu, dyrektor Nachtigal oraz dyrektor Keller.

 

Dyrektor Nachtigal był przekonany o swoim zwycięstwie ze względu na posiadane doświadczenie zawodowe oraz dwuletnią pracę w Nysie. Jednak rada miasta rozporządzeniem z 11 sierpnia 1852 roku na dyrektora nowego teatru powołała Josepha Kellera.

Scena III – Nowy dyrektor – nowy początek

 

Nowy dyrektor artystyczny Joseph Keller znany był w świecie teatralnym z wystawiania sztuk na wysokim poziomie. Jego grupa artystyczna składająca się z 38 utalentowanych aktorów była oklaskiwana na największych scenach, między innymi teatru w Berlinie.

 

Magistrat miasta Nysy zobowiązał Kellera do wystawiania tygodniowo co najmniej jednego spektaklu operowego, a sezon teatralny miał trwać sześć miesięcy. Uroczyste otwarcie nowego teatru miało miejsce 14 października 1852 roku

 

Sztuką inaugurującą sezon była komedia w pięciu aktach autorstwa Karla Gutzkowa „Warkocz i miecz” (Zopf und Schwert). Następnego dnia wystawiona została opera Friedricha von Flotowa pt. „Martha”. Oba spektakle zgromadziły pełną widownię i zyskały uznanie publiczności. Mimo początkowych sukcesów teatr pod kierownictwem Josepha Kellera w 1855 roku przeżywał poważne problemy finansowe, które zakończyły się zmianą na stanowisku dyrektora.

 

Od stycznia 1856 roku funkcję tę objął niejaki Bredow. Kolejnymi dyrektorami artystycznymi byli: Gustav Vangerow, znany również jako Fernau (lata 1857 – 1860), Schiemang (lata 1862 – 1866) oraz Ernst Georgi (lata 1866 – 1887).

Scena IV – Nowy dyrektor – nowe talenty

 

Następcą Ernsta Georgiego był jego zięć Reinhard Goeschke. Miał on niezwykle trudne zadanie, gdyż jego poprzednik uchodził za wzorowego dyrektora, który przez swoją życzliwość i rzetelność, ale też surowe i solidne zarządzanie przyczynił się do rozkwitu nyskiego teatru.

 

Dyrektor Goeschke sprostał stawianym mu wymaganiom. Zapraszał na gościnne występy znane osobistości świata teatru, między innymi: Josefa Weienbecka, Pauline Ulbrich, dra Maxa Pohla, Rosę Poppe czy Wilhelma Schneidera.

 

Teatr Goeschkego uchodził za doskonałe miejsce zdobywania kunsztu aktorskiego dla młodych, utalentowanych artystów. Jego „kuźnię talentów” opuścili: Max Drude, Alfred Halm, Hugo Hartmann czy Marie Schäffer.

 

Za jego kadencji miał miejsce wielki jubileusz pięćdziesięciolecia istnienia Miejskiego Teatru Dramatyczno-Operowego w Nysie. W czwartek 6 listopada 1902 roku, podobnie jak przed półwieczem, wystawiono sztukę „Warkocz i miecz” według Karla Gutzkowa. Uroczystości te zgromadziły wielu mieszkańców miasta, pragnących świętować rocznicę powstania nyskiej „świątyni muz”.

 

Reinhard Goeschke pełnił funkcję dyrektora do 1910 roku, kiedy to zmarł w wyniku zawału serca. Teatr przejęła wdowa po nim, która wraz z dyrektorem technicznym Paulem Harwardtem prowadziła go do 1918 roku.

 

Następnie nyski teatr przeszedł w ręce Hansa Thiede – dyrektora propagującego nowoczesną sztukę teatralną oraz wprowadzającego operę i operetkę do regularnego repertuaru.

Akt III – Teatr Ziemi Nyskiej

 

Scena I – Nyski czyn społeczny

 

W czasie II wojny światowej zabytkowa część nyskiego śródmieścia, w tym budynek teatru, uległy zniszczeniu. W pierwszych powojennych latach sprawa odbudowy kamienicy przy ul. Wałowej stanowiła przedmiot szczególnej troski władz miasta.

 

Już w 1948 roku przystąpiono do pierwszych prac. W czynie społecznym mieszkańcy Nysy uprzątnęli budynek – „wywieziono wówczas 3.860 m3 gruzu”. Trzy lata później pokryto dachem zaplecze teatralne.

 

W kolejnych latach prace związane z odbudową teatru zeszły na dalszy plan. W kwietniu 1954 roku „na bazie inicjatywy mas powstał (…) Komitet Odbudowy Teatru Ziemi Nyskiej, który postawił sobie za cel odbudowę budynku teatralnego, największego obiektu teatralnego na Opolszczyźnie, o wspaniałych warunkach technicznych, 800 miejscach na widowni, dużym budynku zaplecza” (sic!).

Scena II – Nyskie wizje odbudowy teatru

 

„Intencją autora jest uzyskanie maksymalnego powiązania architektonicznego różnorodnych elementów bryłowych budowli, tak, aby przy oglądaniu jej z różnych punktów mogła ona czynić wrażenie zespołu jednolitego w wystroju architektonicznym. Ponadto, dalszą intencją autora jest wykorzystanie pewnej kubatury nowej budowli dla zapoczątkowania ukształtowania placu przed wejściem głównym do teatru i przesądzenie w możliwie dużym stopniu o rozmiarach i układzie nowego placu”.

 

By móc wystawiać różne rodzaje widowisk teatralnych, w planach odbudowy zakładano powiększenie kubatury budynku o około 20%, co łączyło się z koniecznością rozbudowy teatru poza granice istniejącej działki.

 

Projekt przewidywał też szereg zmian architektonicznych i nowatorskich rozwiązań mających na celu usprawnienie funkcjonowania sceny oraz zapewnienie komfortu na widowni. Zakładano przebudowę klatek schodowych oraz zwiększenie liczby miejsc na widowni do 828. Dla uzyskania lepszej akustyki przewidziano wyścielenie posadzki w kuluarach miękkim materiałem. Planowano montaż nowych reflektorów nad sceną oraz instalację dodatkowych kurtyn: stalowej i tiulowej.

Scena III – Nyski Dom Kultury

 

Współcześnie w budynku przy ul. Wałowej 7 funkcjonuje Nyski Dom Kultury im. Wandy Pawlik. Jego dyrektorem jest aktor Marek Kędzierski. W dalszym ciągu jest to miejsce służące rozwojowi nyskiego życia kulturalnego.

 

Oprócz spektakli wystawianych przez przyjezdne zespoły teatralne, organizowane są tam różnego rodzaju amatorskie zajęcia artystyczne dla dzieci i młodzieży, koncerty, występy grup kabaretowych czy kursy tańca dla dorosłych.

Wybór materiałów i opracowanie wystawy: Dorota Kruba-Raczek, Maria Leśniowska, Aleksandra Starczewska-Wojnar